ប្រាសាទអង្គរវត្ត

អង្គរវត្ត ស្ថិតនៅក្នុងខេត្តសៀមរាបមានទីតាំងស្ថិតនៅភាគខាងជើងនៃក្រុងសៀមរាប ក្នុងស្រុកសៀមរាប​ មានចម្ងាយ ៧ គ.ម ពីទីរួមខេត្ត តាមផ្លូវកូម៉ៃ ឬផ្លូវសាលដឺ ហ្គោល។ វាជាប្រជុំអគារប្រាសាទព្រហ្មញ្ញសាសនាធំបំផុត និង វិមានសាសនា ដ៏ធំបំផុត នៅក្នុងលោក។ ប្រាសាទត្រូវបានកសាងឡើងដោយសូរ្យវរ្ម័នទី២ ដែលជាស្នាដៃដ៏ធំចម្បងអស្ចារ្យ និង មានឈ្មោះល្បីល្បាញរន្ទឺសុះសាយ ទៅគ្រប់ទិសទីលើពិភពលោក។ សង់ឡើង នៅដើមសតវត្សទី១២ នៅយសោធរបុរៈ(សម័យបច្ចុប្បន្ន អង្គរ) អធិរាជាណាចក្រខ្មែរ ជា ប្រាសាទតំណាង និង ព្រះសុសានចុងក្រោយ របស់ព្រះអង្គ។ ដែលងាកចេញពី ប្រពៃណីសិវនិយមនៃព្រះរាជាមុនៗ អង្គរវត្តដែលជំនួសមកវិញ ឧទ្ទិសដល់ព្រះវិស្ណុ។ ជាប្រាសាទដែលនៅគង់វង្សល្អបំផុតនៅស្ថានីយនេះ វាគឺជាប្រាសាទតែមួយគត់ ដែលបានបន្សល់ទុកនូវមជ្ឈមណ្ឌលសាសនា ដ៏សំខាន់មួយចាប់តាំងពីមូលដ្ឋានគ្រឹះរបស់ខ្លួន – ដំបូងព្រហ្មញ្ញសាសនា បូជាដល់ ព្រះវិស្ណុ ក្រោយមកពុទ្ធនិយម។ ប្រាសាទនេះ ស្ថិតនៅក្នុង រចនាបថបុរាណជាន់ខ្ពស់កំពូលនៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរ។ វាបានក្លាយជា និមិត្តរូបកម្ពុជា^[១] ដែលរំលេចលើទង់ជាតិរបស់ប្រទេស ជារូបភាព តំណាងប្រទេសជាតិខ្មែរ និង វាក៏ជាការទាក់ទាញ ពួកអ្នកទេសចរណ៍សំខាន់ របស់ប្រទេសនេះផងដែរ។

អង្គរវត្តរួមផ្សំនូវគ្រោងការគ្រឹះពីរនៃស្ថាបត្យកម្មប្រាសាទខ្មែរ: ប្រាសាទភ្នំ និងប្រាសាទដែលមានថែវចុងក្រោយគេ ដោយផ្អែកលើ ស្ថាបត្យកម្មទ្រាវិដដើមដំបូង រួមមានលក្ខណៈពិសេស ដូចជាជគតិ។ ប្រាសាទត្រូវបានរចនាដើម្បី តំណាងភ្នំព្រះសុមេរុ លំនៅនៃ ពួកទេវៈ ក្នុង ទេវកថាព្រហ្មញ្ញ: ក្នុងកសិណ រឺ គូទឹកព័ទ្ធជុំ វិញប្រហែលជា ១៦គ.ម ចំណែកកសិណពិតប្រាកដរបស់ប្រាសាទ មានបណ្តោយប្រវែង១៥០០ម x ទទឹង១៣០០ម លើ២០០ម ផ្លូវធំដើរចូលពីទិស ខាងលិចទៅដល់ប្រាសាទកណ្តាលមានប្រវែង២៥០ម ឯកំពូលកណ្ដាលខ្ពស់ធំជាងគេបំផុតរបស់នគរវត្ដ មានកម្ពស់ ៦៥ម និងជញ្ជាំងខាងក្រៅ៣,៦ សហាតិមាត្រ (២,២ ម៉ៃ.)វែងគឺជាថែវមានបីជ្រុង ដែលថែវនីមួយៗឡើងខ្ពស់ទៅថែវដែលជាប់គ្នា។ នៅចំកណ្ដាលនៃប្រាសាទបញ្ឈរនូវជួរចតុរង្គនៃប៉ម។ មិនដូចប្រាសាទនៅអង្គរភាគច្រើនទេ អង្គរវត្តបែរមុខទៅទិសខាងលិច ពួកអ្នកប្រាជ្ញ វែកញែកថាជាចំណុចសំខាន់នៃប្រាសាទនេះ។ ប្រាសាទនេះត្រូវបានគេកោតសរសើរដោយសារភាពសម្បើម និង រុងរឿង នៃស្ថាបត្យកម្មនេះ ចម្លាក់លៀនលឹមៗដែលលាតសន្ធឹង និងដោយសារពពួកទេវតាដែលតាក់តែងលើជញ្ជាំងប្រាសាទ។

ឈ្មោះសម័យថ្មី អង្គរវត្តមានន័យថា ទីក្រុងវត្ត ក្នុង ភាសាខ្មែរ អង្គរ មានន័យថា ទីក្រុង រឺ ទីក្រុងធានី ជាទម្រង់ប្រាក្រឹតនៃពាក្យ នគរ ដែលមកពីពាក្យ សំស្ក្រឹត nagara (नगर)។^[២] វត្តគឺជាពាក្យខ្មែរ សម្រាប់ ទេវាល័យលើដី បានមកពីពាក្យ បាលី “vatta” (वत्त)។^[៣] មុនពេលនេះ ប្រាសាទនេះ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា បរមវិស្ណុលោក (Parama Vishnuloka ជាភាសាសំស្ក្រឹត) បន្ទាប់ពីងារបច្ឆាមរណៈនៃស្ថាបនិកនៃប្រាសាទ។^[៤]

អំពីឈ្មោះប្រាសាទ

ពាក្យថាអង្គរ តាមវចនានុក្រមរបស់លោកគ្រូ ពៅ-សាវរស អង្គរមកពីពាក្យសំស្ដ្រឹតថា នគរ មានន័យថា ទីក្រុង ធានី អាណាចក្រ ។ រីឯពាក្យ វត្តជាទីដែលមាន​ព្រះសង្ឃគង់នៅ។ រួមន័យមក អង្គរវត្តមានន័យថាជាទីក្រុងដែលមាន​វត្តពុទ្ធសាសនា។ តាមវចនានុក្រមគឺវាបានមកពី នគរវត្ត ជាឈ្មោះ​ប្រាសាទ​បុរាណ​មួយ​កន្លែង​នៅ​ក្នុង​ខែត្រ​សៀមរាប ជា​មហា​មន្ទីរ​រុងរឿង​ដោយ​លំអគ្មាន​ពីរ (ហៅ​ក្លាយ​មក​ជា អង្គរ​វត្ត) ។ ពាក្យ នគរ នេះ​ច្រើន​តែ​មាន​សំឡេង​ក្លាយ​ឃ្លាត​ជា អង្គរ ដូច្នេះ​ឯង, ដូច​ជា នគរ​បាល, នគរ​បុរី, នគរ​យមរាជ, នគរ​វត្ត​ ក្លាយ​ជា អង្គរ​បាល, អង្គរ​បុរី, អង្គរ​ជមរាជ, អង្គរ​វត្ត ជាដើម។

ប្រាសាទ​អង្គរវត្ត​មាន​ឈ្មោះ​ដើម​ថា “​បរម​វិស្ណុលោក“។ ការវិវត្ត​នៃ​ឈ្មោះ​ អង្គរវត្ត នេះ​អាច​ត្រូវបាន​គេ​យក​មក​ប្រើ​តាម​ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ។ តាម​សិលា​ចារឹក​នៅ​សតវត្ស​ទី១៦​បញ្ជាក់​ថា ឈ្មោះ​ប្រាសាទ​អង្គរវត្ត​គឺ ព្រះ​​មហា​​នគរ​​ឥន្ទ្រ​​ប្រ័ស្ថ​​ព្រះ​ពិស្ណុ​លោក។ ​ ពាក្យ ឥន្ទ្រប្រ័ស្ថ មាន​ន័យ​ថា “ទីក្រុង​របស់​ព្រះឥន្ទ“។ មួយ​ចំណែក​ទៀត​នៅ​សតវត្សរ៍​ទី១៧​ត្រូវ​បាន​គេ​ហៅ​ថា “ឥន្ទ​​បត្តម្ភា​​នគរ​​ស្រី​​សុធរវ​​ពិស្ណុ​លោក“។ បើតាមវចនានុក្រមជួន-ណាតពាក្យឥន្ទបត្ត រឺ ឥន្ទ្រប្រ័ស្ថ នេះមានសេចក្ដីពន្យល់ដូចតទៅ´៖ ឈ្មោះ​ក្រុង​មួយ​ក្នុង​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​សម័យ​បុរាណ ត្រង់​កន្លែង​ក្រុង ទេល្ហី សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ? ។ ខ្មែរ​សម័យ​មហា​នគរ (នគរ​ធំ) ប្រើ​ពាក្យ​នេះ​ជា​វិសេស​នាម​ ឬ​ជា​គោរម​នៃ​ក្រុម​មហា​នគរ, ច្រើន​ប្រើ​ក្នុង​ព្រះ​បរម​រាជ​សាសន៍ ឬ​ព្រះ​បរម​រាជ​ឱង្ការ​ថា ព្រះ​បាទ​សម្តេច​ព្រះ​រាជ​ឱង្ការ​បរម​បពិត្រ​កម្ពុជាធិបតី​ស្រី​ឥន្រ្ទប្រ័ស្ថ​បុរី​រ័ត្ន​រាជ​ធានី… (ប្រើ​ពាក្យ​នេះ​តាំង​អំពី​បាន​ព្រះ​ខ័ន​រាជ្យ ដែល​មាន​សេចក្ដី​តំណាល​ថា ព្រះ​ឥន្រ្ទ​យក​មក​ប្រទាន​ទុក​ជា​កេរ្តិ៍​ជា​សស្រ្តា​ដ៏​វិសេស​សម្រាប់​កម្ពុជ​រដ្ឋ ?) ។

ឈ្មោះថា អង្គរវត្ត គឺជា​ឈ្មោះ​សាមញ្ញ​សំរាប់​កំណត់​ប្រាសាទ​ដែល​ជា​បូជនីយដ្ឋាន​នេះ។ ចំពោះ​ប្រជាជន​ខ្មែរ ជាពិសេស​អ្នក​រស់នៅ​ខេត្ត​សៀមរាប​ច្រើន​និយម​ហៅ​ឈ្មោះ​រួម​មួយ​ថា អង្គរតូច។ ទោះបី​ជា​យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ អ្នក​និពន្ធ​នៅ​លើ​ពិភព​លោក​ទាំងអស់​បាន​កំណត់​ហៅ​ឈ្មោះ​រួម​មួយ​ថា អង្គរវត្ត រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។

ប្រវត្តិ

ប្រាសាទអង្គរវត្តបានសាងសង់ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី​១២ ដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២(ខ្លះសរសេរ : ព្រះបាទសូរិយាវរ្ម័នទី២) (១១១៣—១១៥០) ដើម្បីឧទ្ទិសថ្វាយព្រះវិស្ណុ ក្នុង ព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ប្រាសាទនេះមានលក្ខណៈល្អវិចិត្រ និងបង្ហាញនូវសិល្បៈខ្មែរដ៏អស្ចារ្យដល់កំពូល^[៥]។

បើតាមលោកហ្សក-សឺដែស ប្រាសាទអង្គរវត្តគឺតំណាងឲ្យពិភពលោក។ ប្រាង្គកណ្តាលតំណាងឲ្យភ្នំព្រះសុមេរុដែលស្ថិតនៅកណ្តាលពិភពលោក។ ប្រាង្គទាំង៥ តំណាងឲ្យ កំពូលភ្នំព្រះសុមេរុដែលជាជាយផែនដី​ និងគូទឹកព័ទ្ធជុំវិញប្រាសាទគឺ ជាសមុទ្រដែលព័ទ្ធជុំវិញ។ ប្រាសាទអង្គរវត្តមានឈ្មោះដើមថា ប្រាសាទបរមវិស្ណុលោក។ ប៉ុន្តែការវិវត្តនៃឈ្មោះអង្គរវត្តនេះ អាចត្រូវបានគេយកតាមប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ស្លាកស្នាមដំបូងគឺ មាននៅសតវត្សរ៍ទី១៦។ ជាការពិតណាស់ប្រាសាទនេះបាន ក្លាយទៅជា កន្លែងពុទ្ធសាសនាដ៏ល្បីល្បាញមួយ។ តាមសិលាចារឹកនៅសតវត្សរ៍ទី១៦ ឈ្មោះនៃប្រាសាទអង្គរវត្តគឺ ព្រះមហានគរឥន្រ្ទប្រត្ថព្រះពិស្ណុលោក (ឥន្រ្ទប្រត្ថ ជាភាសាសំស្រ្កឹត ហើយបានក្លាយទៅជាភាសាបាលី ឥន្ទបត្ត បញ្ជាក់ទៅលើការឆ្លងពីព្រហ្មញ្ញសាសនា ទៅព្រះពុទ្ធសាសនាហីនយាន។​ ពាក្យឥន្រ្ទប្រត្ថ មានន័យថា ទីក្រុងរបស់ព្រះឥន្ទ ។ ក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា គេជឿថាព្រះឥន្ទមានទីកន្លែងនៅលើដី។ ពាក្យនេះជាកន្លែងសម្រាប់ គោរពបូជា។ ឧទាហរណ៍ដូចជា វត្តទាំងពីរនៅក្នុង ប្រាសាទអង្គរវត្ត មានឈ្មោះថា ឥន្ទបត្តបុរីខាងត្បូង និង ឥន្ទបត្តបុរីខាងជើង ។ ការហៅទៅលើឈ្មោះថា ពិស្ណុលោកគឺសម្រាប់រំលឹកទៅដល់ មរណៈនាមរបស់ស្តេច ដែលបានកសាងប្រាសាទនេះ គឺ បរមវិស្ណុលោក រីឯ ស្រីសុធរ ជាការហៅដើម្បីរំលឹកឡើងវិញ ទៅលើឈ្មោះទីក្រុងចាស់នៅអង្គរ ឈ្មោះថាស្រីយសោធរបុរៈ ។) ហើយមួយចំណែកទៀតនៅសតវត្យរ៍ទី ១៧ ហៅថាឥន្ទបត្តម្ភានគរ ស្រីសុធរវពិស្ណុលោក ។ ចំណែកឈ្មោះថាអង្គរវត្ត គឺជាឈ្មោះសាមញ្ញសម្រាប់កំណត់បូជនីយដ្ឋាននេះ។ ចំពោះប្រជាជនខ្មែរ ពិសេសអ្នករស់នៅខេត្តសៀមរាប ច្រើនហៅឈ្មោះរួមមួយគឺ អង្គរតូច។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកនិពន្ធអឺរ៉ុប ទាំងអស់បានកំណត់ហៅឈ្មោះរួមមួយគឺ​ អង្គរវត្តដែរ។

ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ អ្នកកសាងអង្គរវត្ត

ប្រាសាទអង្គរវត្តត្រូវបានបញ្ចូលទៅ​ក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោករបស់អង្គ​ការយូណេស្កូ នៅឆ្នាំ១៩៩២។ ប្រាសាទអង្គរវត្តត្រូវបានរកឃើញឡើងវិញ​ដោយ ធម្មជាតិវិទូបារាំងលោក អង់ហ៊្រី-មូហ៊ត(Henri Mouhot) នៅឆ្នាំ១៨៦០។

អង្គរវត្តសណ្ដូកទៅភាគខាងជើង ៥,៥ សហាតិមាត្រ (៣,៤ ម៉ៃ.)នៃទីប្រជុំជនសម័យទំនើបសៀមរាប និងទិសខាងត្បូងចម្ងាយខ្លី និងខាងកើតបន្តិចនៃរាជធានីពីមុននេះ ដែលស្ថិតនៅបាពួន។ វាគឺជាតំបន់របស់កម្ពុជាមួយ​ ដែលមានក្រុមរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់សំខាន់ៗ។ ស្ថិតនៅខាងត្បូងបំផុតនៃស្ថានីយសំខាន់ៗរបស់អង្គរ។

ការរចនាដើមដំបូង និងសំណង់ប្រាសាទបានធ្វើឡើងនៅពាក់កណ្ដាលទីមួយនៃសតវត្សទី១២ កំឡុងរជ្ជកាលព្រះសូរ្យវរ្ម័នទី២ (បានសោយរាជ្យ១១១៣-រ.១១៥០)។ ឧទ្ទិសដល់ព្រះវិស្ណុត្រូវបានសាងឡើងជាប្រាសាទភាវៈតំណាងព្រះមហាក្សត្រនិងទីក្រុងរាជធានី។ មិនថាសិលាចារឹកការស្ថាបនា រឺក៏អក្សរចារឹក សហសម័យមួយណា ដែលបញ្ជាក់អំពីប្រាសាទនេះត្រូវបានគេរកឃើញទេ ឈ្មោះដើមរបស់ប្រាសាទមិនត្រូវបានគេស្គាល់ ប៉ុន្តែវាប្រហែលជាត្រូវបានស្គាល់ថាជា បរមវិស្ណុលោក (ន័យចំ ស្ថានព្រះវិស្ណុដ៏ពិសិដ្ឋ ខ្មែរបុរាណអះ. សំស្ក្រឹត“) បន្ទាប់ពីទេវៈជាប្រមុខ។ ការដំណើរការ ហាក់បីដូចបញ្ចប់មួយរយៈពេលខ្លី ក្រោយការសោយទីវង្គតរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ដែលបន្សល់ទុកខ្លះ នូវការតុបតែងលំអ ចម្លាក់លៀនស្រាលៗមិនទាន់បានបញ្ចប់។^[៦] នៅឆ្នាំ១១៧៧ ប្រហែលជា២៧ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត របស់ព្រះសូរ្យវរ្ម័នទី២ អង្គរត្រូវបានលួចប្លន់ បំផ្លិចបំផ្លាញ ដោយ ពួកចាម សត្រូវជាប្រពៃណីរបស់ខ្មែរ។ ក្រោយមក ចក្រភពនេះត្រូវបានស្ដារ ដោយព្រះមហាក្សត្រថ្មី ជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលបានស្ថាបនារាជធានីថ្មី និង ប្រាសាទភាវៈតំណាង (អង្គរធំ និងបាយ័នរៀងៗគ្នា) ពីរបីសហាតិមាត្រ ទៅទិសខាងជើងនេះ។

នៅចុងសតវត្សទី១៣ អង្គរវត្តបន្តិចម្ដងៗបានប្រែពីការប្រើជាប្រយោជន៍ព្រហ្មញ្ញសាសនាទៅជាប្រយោជន៍ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ដែលបន្តមកដល់ សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ។ អង្គរវត្តគឺមិនធម្មតាចំណោមប្រាសាទសម័យអង្គរនានាក្នុងនោះ ទោះបីជាវាគឺជាអ្វីមួយត្រូវបានគេទុកចោលបន្ទាប់ពីសតវត្សទី១៦ ប្រាសាទនេះមិនដែលត្រូវបានគេបោះបង់ចោលទាំងស្រុងឡើយ ការការពាររបស់ប្រាសាទកំពុងឈានមកដល់ ម្យ៉ាងដោយការពិតថាគូទឹក របស់វាក៏បានផ្ដល់ ការគាំពារខ្លះពីការដុះស៊ប់ទ្រប់ដោយព្រៃស្បាតផងដែរ។ ^[៧]

ម្នាក់ក្នុងចំណោមពួកអ្នកទេសចរណ៍លោកខាងលិចទៅកាន់ប្រាសាទនេះគឺ អន់តូន្យូ-ដា-ម៉ាដឹឡេណា សង្ឃជាតិព័រទុយហ្គាល់មួយអង្គ ដែលបានទៅលេងនៅឆ្នាំ១៥៨៦ និងបាននិយាយថាវា គឺដូចជាសំណង់មិនធម្មតាដែលមិនអាចពិពណ៌នាវាជាមួយប៊ិចបាន ជាពិសេស ដោយហេតុថាវាហាក់ដូចជាគ្មានសំណង់ផ្សេងណាដូចនៅក្នុងលោក។ វាមានប្រាង្គច្រើននិងការតុបតែង ហើយការធ្វើឱ្យល្អឡើងទាំងអស់ ដែលទេពកោសល្យមនុស្សអាចនឹងគិតដល់។^[៨] នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៩ ប្រាសាទនេះ ត្រូវបានទៅទស្សនា ដោយធម្មជាតិវិទូ និងអ្នករុករកជាតិបារាំងអង់ហ៊្រី-មូហ៊ត ដែលបានផ្សព្វផ្សាយ ដោយប្រជាជន នូវស្ថានីយនេះ នៅភាគខាងលិចតាមរយៈសាធារណកម្មនៃកំណត់ត្រាការធ្វើដំណើរ នៅក្នុងអ្វីដែលលោកបានសរសេរ:

“មួយក្នុងចំណោមប្រាសាទទាំងនេះ—ជាគូប្រជែងទៅនឹងរបស់សុឡុម៉ុន និងសាងឡើងដោយមីឆេលអ៊ែងជែលឡូ—ដែលចូលរួមជា កន្លែងកិត្តិយសមួយ នៅក្បែរសំណង់ដ៏ស្រស់ស្អាត់បំផុតរបស់យើង។ ប្រាសាទនេះធំជាងរាល់សំណង់ ដែលបានបន្សល់ទុក អោយពួកយើងដោយក្រិក រឺ រ៉ូម ហើយបង្ហាញអោយឃើញ ភាពផ្ទុយស្រឡះ ដ៏ក្រៀមក្រំទៅនឹង សភាពនៃអនារ្យធម៌ ដែលក្នុងនោះ ប្រទេសជាតិនេះឥឡូវ​ត្រូវបានលិចលង់ទៅហើយ។”^[៩]

លោកមូហ៊ត ក៏ដូចជាពួកអ្នកទេសចរណ៍លោកខាងលិចដំបូងៗដែរ បានគិតថាវាពិបាកនឹងជឿថាខ្មែរអាចសាងសង់ប្រាសាទនេះបាន និង បានចុះកាលបរិច្ឆេទ វាដោយច្រឡំទៅនឹងក្បែរៗសម័យមួយដូចគ្នាដូចរ៉ូម។ ប្រវត្តិពិតនៃអង្គរវត្តត្រូវបានទម្លុះទម្លាយរួមគ្នា ដោយភស្តុតាង ខាងរចនាបថនិងអភិលេខន៍តែប៉ុណ្ណោះ ដែលបានប្រមូលបានកំឡុងការបោសសំអាតជាបន្តបន្ទាប់និងការស្ដារស្នាដៃឡើងវិញ បានបន្ត ទូទាំងស្ថានីយអង្គរទាំងមូល។ គ្មានលំនៅដ្ឋាន រឺ ផ្ទះ រឺ សញ្ញានៃការតាំងលំនៅជាប្រក្រតីរួមជាមួយប្រដាប់ប្រដាចំអិនអាហារ អាវុធ រឺ វត្ថុនៃការតុបតែងខ្លួ នជាធម្មតាបានរកឃើញនៅស្ថានីយបុរាណនានាឡើយ។ ជំនួសវិញ មានភស្តុតាងនៃបូជនីយដ្ឋាននានាខ្លួនឯងទៅវិញ។^[១០]

អង្គរវត្តត្រូវការការស្ដារឡើងវិញច្រើននៅសតវត្សទី២០ ជាសំខាន់ការយកដីរុំកោះ និង សារពើរុក្ខជាតិចេញ។^[១១] ការងារត្រូវបានអាក់ខាន ដោយសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណី និង ការគ្រប់គ្រងប្រទេសដោយខ្មែរក្រហមកំឡុងទសវត្ស១៩៧០ និង១៩៨០ ប៉ុន្តែការបំផ្លិចបំផ្លាញតិចតួច ដោយប្រៀបធៀប ត្រូវបានធ្វើកំឡុងសម័យនោះ ក្រៅពីនេះទៅមានពួកចោរ និងការបំផ្លាញនូវរូបចម្លាក់សម័យក្រោយអង្គរភាគច្រើនទៀត។^[១២]

ប្រាសាទនេះ គឺ ជានិមិត្តរូប ពោរពេញដោយថាមពលរបស់កម្ពុជា និង ជាប្រភពនៃមហាមោទនភាពជាតិ ដែលបានដាក់ជាកត្តា ក្នុងទំនាក់ទំនង ការទូតរបស់កម្ពុជាជាមួយបារាំង សហរដ្ឋ និងអ្នកជិតខាងរបស់ខ្លួន ថៃ។ រូបគំនូរនៃអង្គរវត្តធ្ លាប់ជាផ្នែកមួយ នៃ ទង់ជាតិនានារបស់កម្ពុជា ចាប់តាំងពីការដាក់បញ្ចូលនូវកំណែលើកទីមួយ រង្វង់ឆ្នាំ១៨៦៣។^[១៣]ដោយសារទស្សនៈវិស័យខាងប្រវត្តិសាស្ត្រកាន់តែធំ និងបរិវត្តវប្បធម៌ថែមទៀត យ៉ាងណាៗ ប្រាសាទអង្គរវត្តនេះមិនបានក្លាយត្រឹមតែជានិមិត្តរូបនៃមោទនភាពជាតិផ្ទាល់ជាតិសាសន៍នោះទេ ប៉ុន្តែក៏ត្រូវបានដាក់បញ្ចូល ទៅក្នុងដំណើរការ នយោបាយ-វប្បធម៌នៃផលិតកម្មកេរដំណែលបារាំង-អាណានិគម ក្នុងនោះដែលទីស្ថានប្រាសាទដើម ត្រូវបានតាំងបង្ហាញ ក្នុង ពិព័ណអាណានិគមបារាំង និង សកលនៅប៉ារីសនិងម៉ាខ់សីរវាងឆ្នាំ១៨៨៩ និង១៩៣៧។^[១៤]

មរតកសិល្បៈដ៏រុងរឿងនៃអង្គរវត្តនិងបូជនីយដ្ឋានខ្មែរផ្សេងៗនៅតំបន់អង្គរបានដឹកនាំបារាំងដោយផ្ទាល់ទទួលយក​កម្ពុជាជាអាណាព្យាបាលនៅថ្ងៃ ១១ សីហា ១៨៦៣ និងលុកលុយសៀមដើម្បីត្រួតត្រាលើវិកិណ្ណដ្ឋាននានា។ នេះបាននាំឱ្យកម្ពុជាភ្លាមៗអះអាងដែនដីនានាឡើងវិញនៅជ្រុងខាងលិចឆៀងខាងជើងនៃប្រទេសដែលស្ថិត​នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម(ថៃ)ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៣៥១នៃគ.ស.(ម៉ានិច-ជុមសៃ ២០០១) រឺដោយរឿងរ៉ាវខ្លះៗ ១៤៣១ គ.ស.។^[១៥] កម្ពុជាបានទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំងនៅថ្ងៃ ៩ វិច្ឆិកា ១៩៥៣ និងបានគ្រប់គ្រងអង្គរវត្តចាប់តាំងពីពេលនោះមក។

កំឡុងពេលនៅចំកណ្ដាលនៃសង្គ្រាមវៀតណាម ព្រះប្រមុខរដ្ឋនរោត្តម-សីហនុបានទទួលចាក្លឹន-ខឹនន្ឌីនៅកម្ពុជាដើម្បីបំពេញក្ដីស្រមៃអស់មួយជីវិតរបស់លោកស្រីទៅមើលអង្គរវត្ត។^[១៦]

នៅក្នុងកុប្បកម្ម មករា ២០០៣បានផ្ទុះនៅភ្នំពេញ ពេលដែលពាក្យចចាមអារ៉ាមមិនពិតទាល់តែសោះបានខ្ចរខ្ចាយថាតារាសម្ដែងស្រីសាច់រឿងល្ខោនថៃបានអះអាង​ថាអង្គរវត្តជារបស់ថៃ។^[១៧]

ស្ថាបត្យកម្ម

ប្រាសាទអង្គរមានកម្ពស់ ៦៥ម៉ែត្រ មានក្រឡាផ្ទៃប្រហែល ២០០ហិចតា រាងចតុកោណ ដែលកំណត់ដោយកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ និង គូទឹក ដែលមានទទឹង ២០០ម៉ែត្រ។ បរិវេណនៃកំពែង គឺមានប្រវែងប្រហែល ៥,៥គ.ម។ ផ្លូវចូលធ្វើអំពីថ្មភក់មានប្រវែងបណ្តោយ ២៥០ម៉ែត្រ និងទទឹង ១២ម៉ែត្រ។ ដោយសារតែទំហំដ៏ធំ​ និងស្ថាបត្យកម្មដ៏អស្ចារ្យនេះ មានមនុស្សមួយចំនួនគិតថា ប្រាសាទអង្គរវត្តមិនមែនជាស្នាដៃរបស់មនុស្សទេ គឺជាស្នាដៃរបស់អាទិទេព។

នៅខាងមុខផ្លូវចូលមានតោថ្មធំៗ ឈរយាមនៅអមសងខាងផ្លូវ។ នៅខាងចុងនៃផ្លូវចូលនោះ មានគោបុរៈប្រាង្គបី ដែលមានកម្ពស់ខុសគ្នា ហើយប្រាង្គផ្នែកខាងលើត្រូវបានដួលរលំហើយ។ នៅគោបុរៈនោះ មានថែវដែលមានកំពូលជាវូត។ បន្ទាប់ពី គោបុរៈមកគឺមានផ្លូវមួយដែលមានប្រវែងបណ្តោយ ៣៥០ម៉ែត្រ និង ទទឹង ៩ម៉ែត្រ ធ្វើពីថ្មភក់ និង បង្កាន់ដៃនាគនៅអមសងខាង។

ស្ថានីយ និង គម្រោង

អង្គរវត្ត តាំងនៅ 13°24′45″N 103°52′0″E, គឺជាការបន្សំតែមួយគត់នៃប្រាសាទភ្នំការរចនាជាបទដ្ឋានសម្រាប់ពួកប្រាសាទសភាវៈតំណាងរបស់អធិរាជាណាចក្រនេះ គ្រោងចុងក្រោយនៃថែវសហមជ្ឈមណ្ឌល និងឥទ្ធិពលពីឱឌ៉ិឝានិងចោឡ៊រ៊នៃទមិឡនាដុ ឥណ្ឌា។ ប្រាសាទនេះគឺជាតំណាងនៃភ្នំព្រះសុមេរុ លំនៅនៃពួកទេវៈ:ជួរចតុរង្គចំកណ្ដាលនៃប្រាង្គជាសញ្ញាសំគាល់កំពូលទាំងប្រាំនៃភ្នំ ហើយជញ្ជាំងនិងគូទឹក ជាជួរភ្នំព័ទ្ធជុំវិញ និងមហាសមុទ្រ។ ^[១៨]ច្រកចូលទៅកាន់តំបន់ខាងលើនៃប្រាសាទគឺកាន់តែដាច់ដោយឡែកជាលំដាប់ ជាមួយនឹងពួកគ្រហស្ថដែលកំពុងត្រូវបានគេអនុញ្ញាត ឱ្យចូលនៅជាន់ទាបបំផុតតែប៉ុណ្ណោះ។^[១៩]

មិនដូចប្រាសាទខ្មែរភាគច្រើនទេ អង្គរវត្តគឺបែរមុខទៅទិសខាងលិច ផ្ទុយពីប្រាសាទផ្សេងបែរទៅទិសខាងកើត។ នេះបាននាំមកនូវហេតុជាច្រើន (រួមមានហ្គ្លេសហ្សឹ និង ហ្សក-សឺដេស) សន្និដ្ឋានថា ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័ន បានបម្រុងទុកវាសម្រាប់ជា ប្រាសាទបញ្ចុះព្រះសពរបស់ទ្រង់។^[២០] ភស្តុតាង បន្ថែមទៀតចំពោះការមើលឃើញដូចនេះត្រូវបានផ្ដល់ដោយចម្លាក់លៀនស្រាលៗដែលបានធ្វើតាមក្បួនក្នុងទិសដៅប្រឆាំងនឹងទក្ខិណាវដ្ដ-ប្រសវ្យៈជាយត្តសព្ទវិជ្ជាហិណ្ឌូ-ដូចនេះគឺជាការបញ្ច្រាសនៃរបៀបធម្មតា។ ក្បួនរីត៍ជាច្រើនប្រារព្ធក្នុង របៀបបញ្ច្រាស កំឡុងសេវការបុណ្យសព ព្រហ្មញ្ញ។^[១១] បុរាណវិទូ ឆាលអឹស-ហាយអ៊ែម ក៏បានពិពណ៌នា នូវអ្វីនៅខាងក្នុងដែលប្រហែលជា ក្រឡបញ្ចុះសព ដែលត្រូវបានគេយកមក ពីប្រាង្គប៉មកណ្ដាល។ ^[២១]វាត្រូវបានគេហៅដោយអ្នកខ្លះថាជាការចំណាយកម្លាំងច្រើនបំផុតលើសាកសពមួយដែលគេបោះបង់ចោល។^[២២] ហ៊្វ្រីម៉ឹន និង ចាខ យ៉ាងណា ក៏ដោយ កត់សម្គាល់ថាប្រាសាទអង្គរផ្សេងៗជាច្រើនបែរមុខចេញពីទិសខាងកើតជាធម្មតា និង ផ្ដល់យោបល់ថាការបង្វែរ របស់ អង្គរវត្ត គឺដោយសារតែ ការឧទ្ទិសរបស់ប្រាសាទដល់ព្រះវិស្ណុ ដែលព្រះអង្គរាប់អាននឹងទិសខាងលិច។^[១៨]

ការបកស្រាយបន្ថែមអំពីអង្គរវត្តត្រូវបានស្នើដោយអិលឡឹណឺរ-មែនិកា។ ដោយទាញយកការបង្វែរទិសនិងទំហំខ្នាតរបស់ប្រាសាទនេះហើយ និង នៅលើភាគខាងក្នុង និង ការរៀបចំ នៃ ចម្លាក់លៀនស្រាលៗ គាត់លើកឡើងថា រចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ បង្ហាញនូវសករាជថ្មី នៃ សន្តិភាព ដែលបានប្រកាស ក្រោមរាជព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២: ជារង្វាស់នៃវដ្តកាលសុរិយគតិ និងចន្ទគតិត្រូវបានសាងជាលំហពិសិដ្ឋនៃអង្គរវត្ត អាណត្តិទេពនេះ ដើម្បីដឹកនាំត្រូវ បានពឹងទៅលើមន្ទីរនិងសាលស័ក្ដសិទ្ធ ដែលក្នុងន័យចងចាំនូវអំណាចរបស់ព្រះរាជា និង ដើម្បីគោរពដល់ និង ធ្វើឱ្យស្ងប់ព្រះទ័យ ពួកទេវៈ ដែលគង់ នៅស្ថានលើ។^{[២៣][២៤]} ការលើកឡើងរបស់ មែនិកា ត្រូវបានទទួលយកជាមួយការលាយឡំគ្នា នៃ ចំណាប់អារម្មណ៍ និង សង្ស័យនិយមក្នុងរង្វង់បណ្ឌិតសភា។^[២១] គាត់ដាក់ខ្លួនឯងអោយនៅឆ្ងាយពីបរិកប្បកម្មនៃអ្នកដទៃ ដូចជាហ្គ្រេម-ហ៊ែងខខ់ ថាអង្គរវត្ត គឺជាផ្នែកនៃតំណាងតារានិករមករ។^[២៥]

រចនាបថ

ពួកទេវតាគឺជាលក្ខណៈនៃរចនាបថអង្គរវត្ត។

អង្គរវត្តជាគំរូដំបូងនៃរចនាបថបុរាណនៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរ—រចនាបថអង្គរវត្ត—ដែលវាបានដាក់ឈ្មោះ តាមប្រាសាទនេះ។ នៅសតវត្សទី១២ ពួកស្ថាបត្យករខ្មែរ ធ្លាប់មានជំនាញនិងទំនុកចិត្ត ក្នុងការប្រើប្រាស់ថ្មភក់ (ផ្ទុយពីឥដ្ឋ រឺ ថ្មបាយក្រៀម ) សម្ភារៈសាងសង់សំខាន់។ ភាគច្រើនទីដែលមើល ឃើញគឺជាដុំថ្មភក់ ដែល ពេលនោះថ្មបាយក្រៀមត្រូវបានប្រើសម្រាប់កំពែងខាងក្រៅ និង សម្រាប់ផ្នែកខ្លះ នៃរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ដែលបានលាក់កំបាំង។ ភ្នាក់ងារដែលរុំភ្ជាប់ បានប្រើប្រាស់ ដើម្បីចូលរួមទៅជាដុំៗតែមិនទាន់ត្រូវ បានគេដឹងនៅឡើយ ថ្វីបើ ជ័រឈើធម្មជាតិ រឺ កំបោរប្រេងត្រូវបានគេលើកឡើងក៏ដោយ។^[២៦]

អង្គរវត្តទាញបានការកោតសរសើរលើសគេបង្អស់ចំពោះភាពស៊ីគ្នា នៃការរចនាផ្ទាល់ខ្លួន ដែលត្រូវបានគេប្រៀបធៀបនឹងស្ថាបត្យកម្ម នៃក្រិកនិងរ៉ូមបុរាណ។ តាមរយៈលោកម៉ូហ៊្រីស-ហ្គ្លេសហ្សឹអ្នកអភិរក្សអង្គរពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី២០ ប្រាសាទនេះ “សម្រេចបានភាពល្អឥតខ្ចោះតាមបែបបុរាណដោយសារបូជនីយដ្ឋានភាព ដែលបានបង្អាក់នូវធាតុនឹងនរយ៉ាងល្អវិចិត្រនិងការរៀបចំ​យ៉ាងត្រឹមត្រូវនៃខ្នាតទំហំរបស់ប្រាសាទ។ វាគឺជាកិច្ចការងារនៃអំណាច ឯកភាព និងរចនាបថ។”^[២៧]

តាមស្ថាបត្យកម្ម ចរិកលក្ខណៈធាតុជាច្រើននៃរចនាបថនេះរួមមាន: ប្រាង្គប៉មរាងក្បាលទូកបុនទន្ត ដែលមានរាងដូចជាត្របកឈូកច្រើន កន្លះ-ថែវពង្រីកផ្លូវរបៀង ថែវអ័ក្សភ្ជាប់ទៅនឹងរបងព័ទ្ធជុំវិញ និងលានរាងកាកបាទដែលលេចឡើងតាមបណ្ដោយអ័ក្សធំនៃប្រាសាទ។ ធាតុផ្សំតុបតែងជាធម្មតាគឺទេវតា (រឺ អប្សរា)ចម្លាក់លៀនស្រាលៗ និងនៅលើកម្រងផ្កាភ្ញីធំសន្ធឹងរបស់ហោជាងនិងឈុតឆាកនិទានកថា។ រូបចម្លាក់បដិមានៃអង្គរវត្តត្រូវបានចាត់ចែងទុកអភិរក្ស កំពុងតែនៅដដែលនិងមិនសូវមាំមួនជាងស្នាដៃដើមដំបូងឡើយ។^[២៨]ធាតុសំខាន់ផ្សេងទៀតនៃការរចនាត្រូវបានគេបំផ្លិចបំផ្លាញដោយការលួចឆក់ប្លន់និងការកន្លងទៅនៃពេលវេលា រួមមានការបូកពាសស្រោបមាសលើប៉មប្រាង្គ ដោយការស្រោបមាសលើរូបចម្លាក់លើចម្លាក់លៀនស្រាលៗ និងបន្ទះពិតានឈើនិងទ្វារនានា។^[២៩]

រចនាបថអង្គរវត្តត្រូវបានតោងបន្តដោយសម័យបាយ័ន នៅក្នុងនោះដែលគុណភាពត្រូវបានបូជាយញ្ញជាញឹកញាប់ទៅដល់បរិមាណ។^[៣០] ប្រាសាទដទៃទៀត ស្ថិតក្នុងរចនាបថនេះគឺ បន្ទាយសំរែធម្មនន្ទចៅសាយទេវតា និង ប្រាសាទដំបូង ក្នុងនោះព្រះពិធូរ នៅ អង្គរ ខាងក្រៅអង្គរ បឹងមាលា និង ភាគខ្លះនៃភ្នំរុង និង ពិមាយ។

លក្ខណៈពិសេស

វាំងចំណារខាងក្រៅគេ

កំពែងខាងក្រៅ ១០២៤ គុណនឹង៨០២ម និង កំពស់៤,៥ម ព័ទ្ធជុំវិញដោយលាននៃធ្លាបើក៣០ម និងគូទឹកមួយបណ្ដោយ១៩០ម។ ច្រកចូលទៅប្រាសាទនេះ គឺនៅក្បែរច្រាំងដី នៅខាងកើតនិងផ្លូវកាត់ទឹកធ្វើពីថ្មភក់ទៅខាងលិច នៅខាងចុង ច្រកចូលធំ គឺជាការបន្ថែមចុងក្រោយ ប្រហែលជាជំនួសឲ្យស្ពានឈើ។^[៣១] មាន គោបុរៈជាច្រើន នៅគ្រប់ទិសធំៗ ខាងលិចនៅឆ្ងាយពីអាធំជាងគេបង្អស់ហើយនិងមានប៉មប្រាង្គបាក់បែកបី។ លោកហ្គ្លេសហ្សឹកត់សម្គាល់ថាគោបុរៈនេះទាំងលាក់កំបាំងនិងចំណាំងឱ្យទ្រង់ទ្រាយប្រាសាទនេះសមរម្យ។^[៣២]ខាងក្រោមប្រាង្គខាងត្បូងមានរូបចម្លាក់ព្រះវិស្ណុមួយអង្គ ដែលគេស្គាល់ថា តារាជ ដែលប្រហែលដើមឡើយបានស្ថិតនៅ កន្លែងសក្ការៈបូជាកណ្ដាលនៃប្រាសាទ។^[៣១] ថែវជាច្រើនរត់ នៅចន្លោះប្រាង្គនានា និង ឆ្ងាយរហូតដល់ច្រកចូលពីរថែមទៀតនៅខាងណាមួយ នៃ គោបុរៈជារឿយៗចាត់ទុកថាជា ច្រកដំរី តាមដែលច្រកនោះ មានទំហំល្មមដើម្បីអោយសត្វទាំងនោះចូលបាន។ ថែវទាំងនេះមានសសរបួនជ្រុងនៅខាងក្រៅ (ខាងលិច) និងជញ្ជាំងបិទជិតនៅខាងក្នុង (ខាងកើត)។ ពិតានចន្លោះសសរទាំងនោះតុបតែងដោយត្របកឈូក ផ្ទៃនៃជញ្ជាំងខាងលិចមានរូបចម្លាក់រេរាំ និងផ្ទៃជញ្ជាំងខាងកើតមានបង្អួចមានជើងទៀន រូបចម្លាក់ប្រុសកំពុងតែរេរាំលើសត្វដែលកំពុងលោតកញ្ឆេង ហើយនិងអប្សរា ដែលរួមមាន (ខាងត្បូងនៃច្រកចូល) តែមួយក្នុងប្រាសាទនេះ កំពុងតែបង្ហាញធ្មេញរបស់នាង។

កំពែងខាងក្រៅព័ទ្ធជុំវិញបរិវេណ៨២០០០០មាត្រការ៉េ (២០៣ អេកឺរ) ដែលម្យ៉ាងទៀតប្រាសាទកណ្ដាលត្រូវបានកាន់កាប់ដោយទីក្រុងនេះតាំងពីដើម និងនៅខាងជើងប្រាសាទនេះ គឺព្រះបរមរាជវាំង។ ដូចសំណង់មិនទាក់ទងសាសនាទាំងអស់នៃអង្គរ ដែលទាំងនោះត្រូវបានសាងសង់ឡើង ដោយសម្ភារៈដែលអាចខូចបានខុសពីថ្ម ដូច្នេះគ្មានអ្វីសេសសល់ក្នុងចំណោមនោះទេ លើកលែងតែគ្រោងខ្សែក្រៅនៃផ្លូវខ្លះៗ។^[៣៣] ភាគច្រើនបំផុត នៃតំបន់មួយនេះឥឡូវត្រូវបានគ្របដណ្ដប់ដោយព្រៃឈើ។ ផ្លូវឆ្លងកាត់ទឹក៣៥០ម. មួយភ្ជាប់ទៅគោបុរៈខាងលិច ទៅកាន់ ប្រាសាទកណ្ដាល ដែលមានបង្កាន់ដៃនាគ និងកាំជណ្ដើរប្រាំមួយខ្សែនាំចុះទៅកាន់បុរីនៅខាងម្ខាងណាមួយ។ ចំហៀងនីមួយៗក៏បង្ហាញឡើងនូវ បណ្ណាល័យមួយ ដែលមានច្រកចូលមួយចំនួននៅក្នុងចំណុចសំខាន់នីមួយៗ នៅចំពីមុខនៃកាំជណ្ដើរ ខ្សែទីបីពីច្រកចូល និង ស្រះមួយនៅចន្លោះបណ្ណាល័យ និង ប្រាសាទនេះ។ ស្រះជាច្រើនគឺជាការបន្ថែមក្រោយៗចំពោះការរចនា ដូចជាលានរាងកាកបាទដែលបានយាម ដោយតោភ្ជាប់ទៅនឹងច្រកឆ្លងកាត់ទឹក ទៅរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់កណ្ដាល។^[៣៣]

រចនាសម្ព័ន្ធកណ្ដាល

គម្រោងទូទៅនៃអង្គរវត្តជាមួយរចនាសម្ព័ន្ធ​សំណង់សំខាន់នៅចំកណ្ដាល

ប្រាសាទនេះតាំងនៅលើលានមួយដែលបានលើកខ្ពស់ជាងបុរីនេះ។ វាត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយថែវចតុកោណកែងបីងើបឡើងដល់ប្រាង្គកណ្ដាល កំពស់នីមួយៗខ្ពស់ជាងប្រាង្គមួយចុងក្រោយគេ។ មែនិកាបកស្រាយថែវទាំងនេះថាជាការបូជាទៅដល់ព្រះមហាក្សត្រព្រះព្រហ្ម ព្រះចន្ទ និងព្រះវិស្ណុ។^[៦]ថែវនីមួយៗមានគោបុរៈមួយនៅចំណុចនីមួយៗ ហើយនិងថែវខាងក្នុងពីរមានប្រាង្គនៅកាច់ជ្រុងរបស់ខ្លួន ដែលបង្កើតឡើងនូវជួរចតុរង្គដែលមានប្រាង្គនៅចំកណ្ដាល។ពីព្រោះតែប្រាសាទបែរមុខទៅទិសខាងលិច លក្ខណៈពិសេសទាំងអស់បានកំណត់បែរឆ្ពោះទៅខាងកើត ដែលបន្សល់ទុកទីលំហបន្ថែមទៀតដែលត្រូវបានបំពេញនៅក្នុងវាំងចំណារនីមួយ និង ថែវនៅចំហៀងខាងលិច ចំពោះហេតុផលដដែលកាំជណ្ដើរបែរមុខទៅខាងលិចរាក់ជាងកន្លែងផ្សេងនៅខាងផ្សេងៗទៀត។

គម្រោងលំអិតនៃរចនាសម្ព័ន្ធកណ្ដាល

ថែវខាងក្រៅនេះ ១៨៧គុណ២១៥ម ជាមួយសាលាសំណាក់ខុសពីប្រាង្គនានានៅកាច់ជ្រុង។ ថែវនេះចំហទៅខាងក្រៅនៃប្រាសាទ ដែលមានកន្លះ-ថែវច្រើនមានសសរលាតសន្ធឹងនិងជន្ទល់សំណង់នេះ។ ភ្ជាប់ទៅនឹងថែវខាងក្រៅទៅកាន់វាំងចំណារទីពីរលើចំហៀងខាងលិចគឺជារបៀងរាងកាកបាទហៅថាព្រះពាន់ (សាល)។ពុទ្ធបដិមាធ្លាប់នៅខាងឆ្វេងនៅក្នុងរបៀងនោះដោយពួកអ្នកធម្មយាត្រាអស់ជាងច្រើនសតវត្ស ទោះបីភាគច្រើនឥឡូវត្រូវបានដកចេញក៏ដោយ។ ទីនេះមានអក្សរចារឹកច្រើនដែលទាក់ទងនឹងទង្វើល្អនៃពួកអ្នកធម្មយាត្រា ភាគច្រើនបានសរសេរជាភាសាខ្មែរប៉ុន្តែផ្សេងទៀតជាភាសាភូមា និងជប៉ុន។ ធ្លារបៀងតូចៗទាំងបួនគូសចេញដោយរបៀងនេះដើមឡើយត្រូវបានពេញប្រៀបដោយទឹក។^[៣៤]ខាងជើងនិងខាងត្បូងនៃរបៀងនេះគឺជាបណ្ណាល័យ។

ខាងណោះ ថែវទីពីរនិងខាងក្នុងត្រូវបានភ្ជាប់គ្នានិងទៅកាន់បណ្ណាល័យចំហៀងពីរក្បែរលានរាងកាកបាទមួយផ្សេងទៀត ម្ដងទៀតការបន្ថែមក្រោយមកទៀត។ ចាប់ពីជានទីពីរទៅលើពួកទេវតាមានច្រើនលើជញ្ជាំង ដោយច្រៀង រឺ ជាក្រុមរហូតដល់បួនអង្គ។ វាំងចំណារជាន់ទីពីរគឺ១០០ គុណនឹង ១៥ម ហើយដើមឡើយប្រហែលអាចត្រូវបានជោរជន់ដើម្បីតំណាងឱ្យមហាសមុទ្រព័ទ្ធជុំវិញភ្នំព្រះសុមេរុ។^[៣៥] ជណ្ដើរបីឈុតនៅម្ខាងៗនាំឡើងទៅដល់ប្រាង្គប៉ម និង គោបុរៈនៅកាច់ជ្រុងនៃថែវខាងក្នុងគេ។ ផ្លូវជណ្ដើរចោទណាស់តំណាងឱ្យភាពលំបាកនៃការឡើងទៅនគរពួកទេវៈ។^[៣៦] ថែវខាងក្នុងនេះ ហៅថា​បាកានគឺ៦០ម.ការ៉េដែលមានថែវអ័ក្សជាច្រើនភ្ជាប់នឹងគោបុរៈនីមួយជាមួយទីសក្ការៈបូជានៅកណ្ដាល ហើយនិងទីសក្ការៈបូជាបន្តបន្ទាប់នៅខាងក្រោមប្រាង្គប៉មនៅកាច់ជ្រុង។ ការប្រក់ដំបូលថែវត្រូវបានតុបតែងជាមួយក្បាច់ក្បូរនៃខ្លួនពស់ដែលនៅចុងនៃក្បាលតោ រឺ គ្រុឌ។ ធ្នឹម និង ហោជាងដែលបានឆ្លាក់តុបតែងច្រកចូលទៅថែវ និង ទីសក្ការៈបូជា។ ប្រាង្គខាងលើទីសក្ការៈបូជាកណ្ដាលងើបរះឡើង៤៣ម.ដល់កម្ពស់៦៥ម.ពីលើដី មិនដូចប្រាសាទភ្នំទាំងប៉ុន្មានមុនៗនោះឡើយ ប្រាង្គកណ្ដាលគឺត្រូវបានផុសឡើងលើប្រាង្គបួនដែលព័ទ្ធជុំវិញ។^[៣៧]ទីសក្ការៈបូជាខ្លួនឯង ដើមឡើយបានតម្ដល់នៅរូបចម្លាក់ព្រះវិស្ណុ និងបើកទូលាយនៅគ្រប់ខាង ត្រូវបានព័ទ្ធជញ្ជាំងនៅខាងក្នុងនៅពេលនោះប្រាសាទនេះត្រូវបានប្រែមកសម្រាប់ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទវិញ ជញ្ជាំងថ្មីរំលេចនូវព្រះពុទ្ធអង្គជាច្រើនកំពុងឈរ។ នៅឆ្នាំ១៩៣៤ អ្នកអភិរក្សហ្សកហ្សឹ-ធូវវ៉េបានជីកលុងរណ្ដៅនៅខាងក្រោមទីសក្ការៈកណ្ដាលនេះ: បានពេញជាមួយខ្សាច់និងទឹក បានត្រូវគេលួចឆក់ប្លន់រតនសម្បត្តិក្នុងនោះរួចអស់ទៅហើយ ប៉ុន្តែលោកខំស្វែងរកគ្រឹះពិសិដ្ឋិមួយទុកនូវសន្លឹកមាសពីរមាត្រលើជាន់ផ្ទាល់ដី។^[៣៨]

ការតុបតែងលំអ

ដោយបានបញ្ចូលគ្នាជាមួយស្ថាបត្យកម្មនៃអគារ និងមួយក្នុងចំណោមហេតុផលសម្រាប់កិត្តនាមរបស់ខ្លួនគឺការតុបតែងលាតសន្ធឹងរបស់អង្គរវត្ត ដែលយកទម្រង់នៃចម្លាក់ខ្សែលៀនស្រាលៗ។ កំពែងខាងក្នុងនៃថែវខាងក្រៅបង្ហាញតំណតគ្នា នៃឆាកខ្នាតធំ ដែលរៀបរាប់យ៉ាងសំខាន់ នូវភាគច្រើន ពីវីរកថាហិណ្ឌូ រាមាយណៈ និង មហាភារតៈ។ ហាយអ៊ាំមបានហៅអ្វីទាំងនេះថា “ការរៀបចំជាខ្សែដែលបានយល់ដឹងខ្លាំង បំផុត ពី ចម្លាក់ថ្ម”។^[៣៩] ចាប់ពីជ្រុងខាងជើង-ខាងលិចបញ្ច្រាសទ្រនិចនាឡិកា ថែវខាងលិចបង្ហាញនូវសមរភូមិលង្កា (មកពីរាមាយណៈ ក្នុងនោះដែលព្រះរាម កម្ចាត់រាវនៈ និងសមរភូមិកុរុក្ឞេត្រ (ពីភារតៈ ដែលបង្ហាញនូវការសាបរលាបព្រមៗគ្នានៃត្រកូលកៅរវៈ និង បាណ្ឌវៈ)។ នៅថែវខាងត្បូង តាមសាច់រឿងប្រវត្តិសាស្ត្រតែប៉ុណ្ណោះ ក្បួនដង្ហែរព្រះសូរ្យវរ្ម័នទី២បន្ទាប់មក នរក៣២ និងស្ថានសួគ៌៣៧នៃទេវកថាហិណ្ឌូ។

នៅលើថែវខាងកើតគឺជាមួយ ក្នុងចំណោមសាច់រឿងគួរអោយសរសើរខ្លាំងបំផុត ការកូរសមុទ្រទឹកដោះ ដែលបង្ហាញ^[៤០] អសុរា៩២ និង ទេវតា៨៨អង្គ ដែលយកនាគវាសុកិដើម្បីកូរសមុទ្រក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះវិស្ណុ (មែននិការាប់ឃើញត្រឹមតែ៩១អសុរា និង ពន្យល់ចំនួនអសមាមាត្រ ដូចជា តំណាង អោយចំនួនថ្ងៃចាប់ពីសុរិយដ្ឋានសិសិររដូវដល់សមរាត្រីរដូវរំហើយនិងចាប់ពីសមរាត្រីដល់សុរិយដ្ឋាននិទាឃរដូវ)។^[៤១] វាត្រូវបានបន្តបន្ទាប់ ដោយ ព្រះវិស្ណុដែលកំពុងតែកម្ចាយពួកអសុរា (ការបន្ថែមនូវសតវត្សទី១៦)។ ថែវខាងជើងបង្ហាញនូវជ័យជម្នះរបស់ក្ឫស្នាលើពនៈ (ដែលយោងទៅតាម លោកហ្គ្លេសហ្សឹ “ទឹកដៃនេះគឺអាក្រក់បំផុត” ^[៤២]) និង សមរភូមិរវាងពួកព្រះហិណ្ឌូនិងពួកអសុរា។ សាលាសំណាក់ខាងជើងឆៀងខាងលិច និង ជ្រុងខាងត្បូងឆៀងខាងលិច ទាំងពីររំលេចនូវសាច់រឿងតិចតួចមែនទែន ភាគខ្លះមិនច្បាស់លាស់ ប៉ុន្តែភាគច្រើនមកពីរឿងរាមាយណៈ រឺ ជីវិតរបស់ក្ឫស្នា។

ចម្លាក់លៀនស្រាលនៃការកូរសមុទ្រទឹកដោះ​ដែល​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​បង្ហាញព្រះវិស្ណុនៅចំកណ្ដាល អវតារអណ្ដើករបស់ទ្រង់ កុម៌ខាងក្រោម ពួកអសុរ និងទេវតា នៅខាងឆ្វេង និង ស្ដាំ និងពួកអប្សរា និងព្រះឥន្ទ្រនៅខាងលើ។

ចម្លាក់ថែវនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្ត

ចម្លាក់ថែវដែលព័ទ្ធជុំវិញប្រាសាទអង្គរវត្តនៅ ជាន់ទី១ ជាចម្លាក់លើថ្មភក់មានទំហំ ១,២០០ម៉ែត្រការេ។ ចម្លាក់នោះចែកជា ៨ផ្ទាំង និង ២ ផ្ទាំង នៅពន្លាជ្រុងនៃ ថែវខាងលិច។ សាច់រឿង នៃចម្លាក់នោះចាប់ផ្តើមតាម ជួរដេក តាមជញ្ជាំងពីធ្វេងទៅស្តាំ។ នៅកន្លែងខ្លះមានព្រំផងដែរ។ សាច់រឿងនោះត្រូវបានរៀបចំតាមរបៀប គឺដាច់ពីគ្នា ឬស្ថិតនៅពី លើគ្នា។ ចម្លាក់នេះត្រូវមើលពីធ្វេងទៅស្តាំ។ អ្នកទស្សនាគួរដើរមើលដោយចូលតាមច្រកកណ្តាលខាងលិច រួចបត់ស្តាំ និង ដើរជុំវិញ។​ ចម្លាក់ទាំងនោះរួមមាន៖

(១) ថែវខាងលិច(ត្បូង) : បង្ហាញពីចម្បាំងរបស់គូរុសាត្រា (មហាភារតៈ) ។

(២) ពន្លាជ្រុង(និរតី) : បង្ហាញពី ឆាកនៃរឿងរាមកេរិ៍្ត ។

(៣) ថែវខាងត្បូង(លិច) : បង្ហាញពីព្យុហយាត្រារបស់ព្រះបាទសូរ្យវ័រ្មនទី២ ។

(៤) ថែវខាងត្បូង(កើត) : បង្ហាញពីរឿងឋានសួគ៌ និង ឋាននរក ។

(៥) ថែវខាងកើត(ត្បូង) : បង្ហាញពីរឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ ។

(៦) ថែវខាងកើត(ជិតផ្លូវចូល) : ជាសិលាចារិក ។

(៧) ថែវខាងកើត(ជើង) : បង្ហាញពីជ័យជំនះរបស់ព្រះវិស្ណុ លើពួកអសុរៈ ។

(៨) ថែវខាងជើង(កើត) : បង្ហាញពីជ័យជំនះរបស់ក្រឹស្ណៈ និង បាណ្ឍៈ ។

(៩) ថែវខាងជើង(លិច) : បង្ហាញពីចម្បាំងរវាងទេវតា និង​ពួកអសុរៈ ។

(១០) ពន្លាជ្រុង(ពាយព្យ) : បង្ហាញពីឆាកនៃរឿងរាមកេរិ៍្ត ។

(១១) ថែវខាងលិច(ជើង) : បង្ហាញពីចម្បាំងនៅក្រុងលង្កា(រឿងរាមកេរិ៍្ត) ។

បច្ចេកទេសស្ថាបនកម្ម

ថ្មមួយចំនួន រលោងដូចជាថ្មពពាលដែលបានប៉ូលាហើយ ត្រូវបានដាក់ដោយគ្មានបាយអជាមួយតំណយ៉ាងតឹងដែលជួនកាលពិបាករក។ ដុំថ្មបួនជ្រុងៗជាច្រើនត្រូវបានដាក់រួមគ្នាដោយតំណប្រហោងដំណាប់និងពន្លូញក្នុងករណីខ្លះ កាលណោះដែរ ក្នុងករណីផ្សេងៗទៀត បានប្រើកន្ទុយលលក និងទំនាញដី។ ដុំថ្មខ្លះត្រូវបានដាក់នៅកន្លែងដោយក្ដីសន្និដ្ឋានតាមការផ្សំគ្នានៃពួកដំរី ពួរស្រកីជក់ រ៉ក និងការធ្វើរន្ទាឫស្សី។ ហ្រង់រី-មហ៊តបានកត់សម្គាល់ថាភាគច្រើននៃដុំថ្មមានរន្ធ២,៥ ស.ម.ជាអង្កត់ផ្ចិត និង ជម្រៅ៣ ស.ម. ជាមួយរន្ធជាច្រើនទៀតលើដុំថ្មបួនជ្រុងធំៗ។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានអោយយោបល់ថាទាំងនេះត្រូវបានប្រើចូលរួមគ្នាជាមួយដំបងដែកជាច្រើន ប៉ុន្តែអ្នកផ្សេងទៀតអះអាងថារបស់នឹងត្រូវបានប្រើដើម្បីកាន់ស្នៀតជាបណ្ដោះអាសន្នដើម្បីជួយហត្ថកិច្ចថ្មទាំងនោះចូលទៅកាន់កន្លែង។

បូជនីយដ្ឋាននេះត្រូវបង្កើតចេញដោយចំនួនដ៏សម្បើមនៃថ្មភក់ ច្រើនដូចគ្នានឹងសាជីរបស់ខាបផ្វ្រានៅអេហ៊្សីប (ជា៥ លានតោន)។ ថ្មភក់នេះ ត្រូវបានដឹកជញ្ជូនពីភ្នំគូលែន កន្លែងយកថ្មប្រហែល២៥ ម៉ាយល៍ (៤០ គ.ម.)ទៅទិសឦសាន។ ថ្មនេះតាមសេចក្ដីសន្និដ្ឋាន ត្រូវបានដឹកជញ្ជូន ដោយក្បូនតាមបណ្ដោយស្ទឹងសៀមរាប។ រឿងនេះនឹងត្រូវបានធ្វើឡើងជាមួយការប្រុងប្រយ័ត្ន ដើម្បីចៀសវាង ការក្រឡាប់ក្បូនរួម ជាមួយ ទម្ងន់មួយចំនួនធំ។ វិស្វករទំនើបម្នាក់បានប៉ាន់ប្រមាណថាវានឹងចំណាយពេល៣០០ឆ្នាំដើម្បីបង្ហើយអង្គរវត្តសព្វថ្ងៃនេះ។^[៤៣] ប៉ុន្តែបូជនីយដ្ឋាននេះ ត្រូវបានចាប់ផ្ដើមភ្លាម បន្ទាប់ពីសូរ្យវរ្ម័នឡើងសោយរាជ្យ និងត្រូវបានបញ្ចប់រយៈពេលខ្លីក្រោយការសោយទីវង្គតរបស់ទ្រង់ មិនច្រើនជាង៤០ឆ្នាំ។

យ៉ាងជាក់ស្ដែងផ្ទៃខាងក្រៅទាំងអស់ សសរ ធ្នឹម សូម្បីតែដំបូលតក៏ត្រូវបានឆ្លាក់ដែរ។ មានចម្ងាយដ៏វែងនៃចម្លាក់លៀនដែលរៀបរាប់សាច់រឿងចេញពីអក្សរសិល្ប៍ឥណ្ឌារួមមានស្នែងឯក ឥន្ទ្រីយសីហៈ នាគមានស្លាបកំពុងអូសទាញរទេះដូចគ្នានឹងពួកអ្នកចម្បាំងតាមពីក្រោយមេកើយដែលជិះដំរី និងនារីរបាំនៅស្ថានសួគ៌ដែលមានកេសាបថយ៉ាងផ្ចិតផ្ចង់។ ជញ្ជាំងថែវតែឯងត្រូវបានតុបតែងជាមួយចម្លាក់លៀនស្រាលស្ទើរតែ១០០០មាត្រការ៉េ។ រន្ធជាច្រើនលើកំពែងអង្គរខ្លះបញ្ជាក់ថាប្រហែលត្រូវបានគេតុបតែងជាមួយបន្ទះសំរឹទ្ធ។ ទាំងនេះត្រូវបានគាស់កកាយយ៉ាងច្រើននៅសម័យកាលបុរាណ និង បានជាគោលដៅដំបូងសម្រាប់ពួកចោរ។ គ្រាដែលកំពុងជីកកកាយខជុរាហោ អ៊ែលឡិច-អិវ៉ឹន ជាងថ្មនិងជាងចម្លាក់ម្នាក់ បានកសាងឡើងវិញនូវរូបចម្លាក់ថ្មមួយខាងក្រោម៤ ភ្វីត (១,២ ម) នេះបានចំណាយពេល៦០ថ្ងៃដើម្បីឆ្លាក់។ ^[៤៤] រ៉ចចឺរ-ហបគីន្ស៍ និង ម៉ាខ-ឡេហណឺបានធ្វើការពិសោធផងដែរដើម្បីគាស់យកថ្មកំបោរដែលបានចំណាយអ្នកគាស់កកាយ១២នាក់ ២២ថ្ងៃ ដើម្បីគាស់កកាយថ្មប្រហែល៤០០តោន។^[៤៥] កម្លាំងពលកម្មដើម្បីគាស់កកាយ ដឹកជញ្ជូន ឆ្លាក់និងបន្តុបថ្មជាច្រើនត្រូវបានឈានដល់រាប់ពាន់រួមមានសិល្បៈករជំនាញខ្ពស់ៗជាច្រើននាក់។ ជំនាញទាំងនេះបានទាមទារឱ្យឆ្លាក់រូបចម្លាក់ទាំងនេះបានអភិវឌ្ឍរាប់រយឆ្នាំតាំងពីដំបូងឡើយ ដូចដែលបានបង្ហាញតាមវត្ថុបុរាណខ្លះដែលត្រូវបានចុះកាលបរិច្ឆេទទៅសវត្សទីប្រាំពីរ មុនពេលខ្មែរបានឡើងអំណាច។^{[២២][៤៣]}…

អង្គរវត្តបង្ហាញពីទិដ្ឋភាពឆ្លងតាមគូទឹក

អង្គរវត្តបច្ចុប្បន្ន

ការស្ទាបស្ទង់ខាងបុរាណវិទ្យាឥណ្ឌាបានបន្តការស្ដារស្នាដៃលើប្រាសាទនេះរវាង ១៩៨៦ និង១៩៩២។^[៤៦] ចាប់តាំងពីទសវត្សឆ្នាំ១៩៩០ អង្គរវត្តបានមើលឃើញ នូវកិច្ចប្រឹងប្រែងអភិរក្សបន្ត និងការកើនឡើងយ៉ាងខ្លាំងខាងទេសចរណ៍។ ប្រាសាទនេះគឺជាផ្នែក នៃ ទីកន្លែងកេរដំណែលពិភពលោក របស់អង្គរ បានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១៩៩២ ដែលបានផ្ដល់នូវការអោយមូលនិធិខ្លះ និងបានជម្រុញចិត្តឲ្យ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាការពារទីកន្លែងនេះ។^[៤៧] គម្រោងការអភិរក្សអប្សរាអាល្លឺម៉ង់ (គ.អ.អ.អ. ឬ GACP) កំពុងធ្វើការដើម្បីការពារពួកទេវតា និង​ចម្លាក់លៀនស្រាលៗដទៃទៀតដែលតាក់តែងលើប្រាសាទនេះពីការបំផ្លិចបំផ្លាញ។ ការស្ទាបស្ទង់របស់អង្គការនេះ បានរកឃើញថាប្រហែល២០% នៃពួកទេវតាស្ថិតនៅក្នុងលក្ខ័ណ្ឌមិនសូវល្អ ជាចម្បងដោយសារសំណឹកធម្មជាតិនិងការយ៉ាប់យ៉ឺនទៅនៃថ្មប៉ុន្តែដោយឡែកផងដែរ ក៏ធ្វើឲ្យមាន កិច្ចប្រឹងប្រែងការស្ដារឡើងវិញភ្លាមៗផងដែរ។^[៤៨] ការងារផ្សេងៗពាក់ព័ន្ធនឹង ការជួសជុលផ្នែកដែលបានធ្លាក់មួយចំនួនពីរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ និងការបង្ការពីការបាក់ធ្លាក់បន្ថែមទៀត: ទីខាងមុខប៉ែកខាងលិចនៃថ្នាក់លើៗ ជាឧទាហរណ៍ ត្រូវបានទប់ទ្រដោយការដាក់រន្ទាតាំងពីឆ្នាំ ២០០២^[៤៩] កាលណោះក្រុមជប៉ុនមួយ បានបង្ហើយការស្ដារនូវបណ្ណាល័យខាងជើង នៃ វាំងចំណារខាងក្រៅនៅឆ្នាំ២០០៥។^[៥០]មូលនិធិបូជនីយដ្ឋានពិភពលោក បានចាប់ផ្ដើមការងារអភិរក្សលើថែវកូរសមុទ្រទឹកដោះនៅឆ្នាំ២០០៨ បន្ទាប់ពីជាច្រើនឆ្នាំក្នុងការសិក្សាពីស្ថានភាព។ គម្រោងការនេះ បានស្ដារនូវប្រព័ន្ធ ប្រក់ដំបូលខ្មែរ តាមបែបបុរាណ និង បានដកចេញនូវស៊ីម៉ង់ ដែលបានប្រើនៅក្នុងការប៉ុនប៉ង ការស្ដារដំបូងដែលបានជាលទ្ធផល ជាអំបិលជ្រៀតចូល​រចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ពីក្រោយចម្លាក់ស្រាល ដែលធ្វើឲ្យខូចពណ៌និងបំផ្លាញផ្ទៃដែលបានឆ្លាក់ហើយ។ ដំណាក់កាលសំខាន់ នៃ ការងារនេះបានបញ្ចប់ នៅឆ្នាំ២០១២ និងសមាសភាគចុងក្រោយនឹងជាការបន្តុបឡើងនៃត្រីសូល៍លើដំបូលនៃថែវនេះនៅឆ្នាំ២០១៣។

អង្គរវត្តបានប្រែក្លាយជាគោលដៅទេសចរណ៍ដ៏សំខាន់មួយ។ នៅឆ្នាំ២០០៤ និង២០០៥ តួលេខរដ្ឋាភិបាលបានណែនាំថា រៀងគ្នាមានទេសចរបរទេស ៥៦១០០០ និង៦៧៧០០០នាក់ដែលបានមកដល់ខេត្តសៀមរាប ប្រហែល៥០% នៃពួកទេសចរបរទេសទាំងអស់ នៅ កម្ពុជាសម្រាប់ឆ្នាំទាំងពីរ។^[៥១]ទីស្ថាននោះត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយសម្ព័ន្ធសូគីម៉ិច(សូគីម៉ិចគ្រុប)ឯកជន ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៩០ ដែលបានជួលប្រាសាទពីរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។ លំហូរចូលនៃពួកអ្នកទេសចរណ៍រហូតមកដល់ឥឡូវបានបង្កនូវការបំផ្លិចបំផ្លាញតិចតួចទាក់ទងគ្នា ក្រៅពីគំនូរសាធារណ៍ខ្លះៗ ខ្សែពួរ និង ជណ្ដើរឈើ ត្រូវបានគេដាក់បញ្ចូលដើម្បីការពារចម្លាក់ផុសស្រាលៗនិងកម្រាល រៀងមក។ ទេសចរណ៍ ក៏បានផ្ដល់នូវមូលនិធិបន្ថែមខ្លះទៀត ចំពោះតំហែទាំ ក៏ដូចជាក្នុងឆ្នាំ២០០០ ប្រហែល២៨%នៃប្រាក់ចំណូលសំបុត្រឆ្លងកាត់ទីស្ថានអង្គរទាំងមូលត្រូវបានចំណាយលើប្រាសាទទាំងប៉ុន្មាននេះ ទោះបីជាកិច្ចការ ភាគច្រើនត្រូវបានបន្តដោយពួកក្រុមឧបត្ថម្ភដោយរដ្ឋាភិបាលបរទេសជាជាងដោយពួកអាជ្ញាធរកម្ពុជានោះ។^[៥២]

ចាប់តាំងពីអង្គរវត្តបានមើលឃើញកំណើនយ៉ាងសំខាន់ខាងទេសចរណ៍ទាំងប៉ុន្មានឆ្នាំនេះ អ.អ.វ.វ.ស.ប. រឺ យូណេស្កូ និង គណៈកម្មាធិការ សម្របសម្រួលអន្តរជាតិ របស់ខ្លួនដើម្បីការការពារសុវត្ថិភាពនិងអភិវឌ្ឍន៍នៃស្ថានីយប្រវត្តិសាស្ត្រអង្គរ (គ.ស.អ. រឺ ICC) នៅក្នុងសមាគម ដែលមានពួកអ្នកតំណាង មកពីរាជរដ្ឋាភិបាលនិង អាជ្ញាធរអប្សរាបានរៀបចំសិក្ខាសាលា ជាច្រើនដើម្បីពិភាក្សានូវគំនិត “ទេសចរណ៍វប្បធម៌”។^[៥៣] ដោយការចង់ចៀសវាងទេសចរណ៍ពាណិជ្ជកម្ម និង ចំនួនដ៏ច្រើន សិក្ខាសាលាទាំងប៉ុន្មាននេះ បានសង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់ នៃ ការផ្ដល់ ទីសំណាក់អាស្រ័យ និង សេវាកម្មគុណភាពខ្ពស់ជាលំដាប់ចំពោះរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដើម្បីរកប្រយោជន៍ខាងសេដ្ឋកិច្ច គ្រានោះក៏មានការរួមបញ្ចូល នូវភាពសម្បូរបែប នៃ វប្បធម៌ខ្មែរ។^[៥៣] នៅឆ្នាំ២០០១ អ្វីដែលជំរុញនេះបានហុចលទ្ធផលជាគំនិតនៃ”ទីក្រុងទេសចរណ៍អង្គរ” ដែលនឹងត្រូវបានអភិវឌ្ឍ ជាមួយការគោរពរាប់អានស្ថាបត្យកម្មខ្មែរ រួមមានការលំហែ និងសុខូបត្ថម្ភវត្ថុទេសចរណ៍ និង ផ្ដល់សណ្ឋាគារប្រណិតនានា ដែលមានសមត្ថភាព ជាទីស្នាក់អាស្រ័យពួកអ្នកទេសចរណ៍មួយចំនួនធំ។^[៥៣]

ការមើលឃើញនៃការអភិវឌ្ឍដូចជាទីស្នាក់អាស្រ័យទេសចរណ៍ដ៏ច្រើនបានធ្វើអោយមានកង្វល់ទាំងអប្សរា និង គ.ស.អ. (ICC) អះអាងថា ការអភិវឌ្ឍទេសចរណ៍ ពីមុនក្នុងតំបន់នេះ បានធ្វេសប្រហែស នូវនិយ័តកម្មសំណង់ និង គម្រោងការទាំងនេះច្រើនទៀត មានសក្ដានុពលបំផ្លិចបំផ្លាញ លក្ខណៈពិសេសៗខាងទេសភាព។^[៥៣] ផងដែរ ទំហំធំៗនៃគ្រោងការទាំងនេះ បានចាប់ផ្ដើមគំរាមកំហែង គុណភាពទឹកនៅទីប្រជុំជនជិតៗ តំបន់ ទឹកសំអុយ និង ប្រព័ន្ធអគ្គីសនីជាច្រើន។^[៥៣] វាត្រូវបានកត់សម្គាល់ថាដូចជាភាពញឹកញាប់នៃទេសចរណ៍ខ្ពស់ និង ការទាមទារកើនឡើង សម្រាប់ ទីស្នាក់អាស្រ័យគុណភាពខ្ពស់ក្នុងតំបន់នេះ ដូចជាការអភិវឌ្ឍផ្លូវជាន់ខ្ពស់ធំៗ មានការប៉ះផ្ទាល់លើតារាងទឹកក្រោមដី ដែលកំពុងតែលាតសន្ធឹង ជាបន្តបន្ទាប់ដល់ស្ថេរភាពសំណង់ នៃ ប្រាសាទជាច្រើននៅអង្គរវត្ត។^[៥៣] ពួកអ្នកស្រុកសៀមរាបក៏បានបញ្ចេញការព្រួយបារម្ភ លើធម្មជាតិដ៏ស្រស់ស្អាត និង បរិយាកាសទីប្រជុំជនរបស់ខ្លួនដែលកំពុងសម្របសម្រួលដើម្បីទទួលទេសចរណ៍។^[៥៣] ដោយហេតុថាបរិយាកាស ក្នុងស្រុកដ៏ស្រស់ស្អាតនេះ គឺជាសមាសភាគគន្លឹះដើម្បីព្រាងឱ្យដូច ទីក្រុងទេសចរណ៍អង្គរ ពួកមន្ត្រីរាជការក្នុងតំបន់បន្តពិភាក្សា របៀបចូលរួមទេសចរណ៍អនាគត ដោយជោគជ័យដោយគ្មានការលះបង់តម្លៃ និងវប្បធម៌ក្នុងតំបន់។^[៥៣]

នៅក្នុងវេទិកាទេសចរណ៍អាស៊ាន២០១២ ភាគីទាំងពីរបានយល់ស្របថាបូរ៉ូប៊ូឌួ និង អង្គរវត្តបានក្លាយជាស្ថានីយបងប្អូន និង ក៏ជាខេត្តដែលនឹងក្លាយជា ខេត្តបងប្អូន។ អាកាសចរណ៍ឥណ្ឌូណេស៊ីពីរកំពុងពិចារណាឱកាសដើម្បីបើកការហោះហើរដោយផ្ទាល់ពីយោខយ៉ាក់ការ៉្ទា ឥណ្ឌូណេស៊ី ទៅ សៀមរាប។^[៥៤]

ឯកសារយោង

1. “Government ::Cambodia”។
2. Chuon Nath Khmer Dictionary (1966, Buddhist Institute, Phnom Penh)
3. Cambodian-English Dictionary by Robert K. Headley, Kylin Chhor, Lam Kheng Lim, Lim Hak Kheang, and Chen Chun (1977, Catholic University Press)
4. “អង្គរវត្ត”។ អាជ្ញាធរអប្សរា។ ២០០៤។ បា១នទុកជាឯកសារ ពីសំណៅដើម នៅថ្ងៃ ៦ ឧសភា ២០០៨។ បានយកមក ២៧ មេសា ២០០៨។
5. សៀវភៅតំបន់ទេសចរណ៍នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បោះពុម្ភលើកទី ២ ឆ្នាំ ២០០៥ ដោយ កែវ ភួង
6. ^{៦,០ ៦,១} “អង្គរវត្ត ១១១៣–១១៥០”។ បណ្ណសារដ្ឋានហាន់ធីងតុននៃពុទ្ធសាសនិកនិងសិល្បៈពាក់ព័ន្ធ។ សហសេវិកវិទ្យាល័យសិល្បៈ សកលវិទ្យាល័យរដ្ឋអូហៃយ៉ូ។ បានយកមក ២៧ មេសា ២០០៨។
7. Glaize, The Monuments of the Angkor Group p. 59.
8. Higham, The Civilization of Angkor pp. 1–2.
9. Quoted in Brief Presentation by Venerable Vodano Sophan Seng
10. Time Life Lost Civilizations series: Southeast Asia: A Past Regained (1995) p. 67-99
11. ^{១១,០ ១១,១} Glaize p. 59.
12. APSARA authority, The Modern Period: The war
13. Flags of the World, Cambodian Flag History
14. Krishna and the Plaster Cast. Translating the Cambodian Temple of Angkor Wat in the French Colonial Period by Michael Falser. 2011. [១]
15. Cambodge: The Cultivation of a Nation, 1860–1945 by Penny Edwards. 2007. ISBN 978-0-8248-2923-0
16. Jacqueline Kennedy’s 1967 visit to Angkor Wat
17. The Nation 31 January 2003, Editor Didn’t Check Rumour
18. ^{១៨,០ ១៨,១} Freeman and Jacques p. 48.
19. Glaize p. 62.
20. ប្រេសិតការទូត ចុវ-តាគ័នបានបញ្ជូនដោយអធិរាជតុម៉ុខាន់ទៅកាន់អង្គរនៅឆ្នាំ១២៩៥បានរាយការណ៍ថាប្រមុខរដ្ឋនេះត្រូវបានកប់ក្នុងប៉មមួយបន្ទាប់ពី​ការសោយទីវង្គតរបស់ទ្រង់ និងលោកបានបញ្ជាក់ថាអង្គរវត្តជាព្រះសុសាន
21. ^{២១,០ ២១,១} Higham, The Civilization of Angkor p. 118.
22. ^{២២,០ ២២,១} Scarre, Chris editor “The Seventy Wonders of the Ancient World”, p. 81-85 (1999) Thames & Hudson, London
23. មែនិកា អិលឡឹណឺរ។ អង្គរវត្ត, ១១១៣–១១៥០។ (ទំព័រនេះមិនបានទាញអគតដ្ឋានឈ្មោះរបស់អ្នកនិពន្ធឡើយ។)
24. Stencel, Robert, Fred Gifford, and Eleanor Moron. “Astronomy and Cosmology at Angkor Wat.” Science 193 (1976): 281–287. (Mannikka, née Moron)
25. ប្រតិចារឹតនៃ ត្លាន់ទីសកើតឡើងវិញ, បានផ្សាយនៅ ប៊ីប៊ីស៊ី២ ៤ វិច្ឆិកា ១៩៩៩។
26. German Apsara Conservation Project Building Techniques, p. 5.
27. Glaize p. 25.
28. APSARA authority, Angkor Vat Style
29. Freeman and Jacques p. 29.
30. Freeman and Jacques, Ancient Angkor p. 31.
31. ^{៣១,០ ៣១,១} Freeman and Jacques p. 49.
32. Glaize p. 61.
33. ^{៣៣,០ ៣៣,១} Freeman and Jacques p. 50.
34. Glaize p. 63.
35. Ray, Lonely Planet guide to Cambodia p. 195.
36. Ray p. 199.
37. Briggs p. 199.
38. Glaize p. 65.
39. Higham, Early Cultures of Mainland Southeast Asia p. 318.
40. Glaize
41. Described in Michael Buckley, The Churning of the Ocean of Milk
42. Glaize p. 69.
43. ^{៤៣,០ ៤៣,១} Time Life Lost Civilizations series: Southeast Asia: A Past Regained (1995) p. 67-99, 116, 117, 132, 133
44. “Lost Worlds of the Kama Sutra” History channel
45. Lehner, Mark The Complete Pyramids, London: Thames and Hudson (1997)p.202-225 ISBN 0-500-05084-8.
46. “Activities Abroad#Cambodia”។ Archaeological Survey of India។
47. Hing Thoraxy, Achievement of “APSARA”
48. German Apsara Conservation Project, Conservation, Risk Map, p. 2.
49. “ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនៅឧទ្យានអង្គរ”។ យសោធរៈ លេ. ៦: មករា – មិថុនា ២០០២។ អាជ្ញាធរអប្សរា។ បានយកមក ២៥ មេសា ២០០៨។
50. “ការបញ្ចប់បង្ហើយការងារការស្ដារនៃបណ្ណាល័យអង្គរវត្តខាងជើង”។ អាជ្ញាធរអប្សរា។ ៣ មិថុនា ២០០៥។ បា១នទុកជាឯកសារ ពីសំណៅដើម នៅថ្ងៃ ៩ ឧសភា ២០០៨។ បានយកមក ២៥ មេសា ២០០៨។
51. “សង្ខេបខាងប្រតិបត្តិចាប់ពីមករា–ធ្នូ ២០០៥”។ ទេសចរណ៍កម្ពុជា។ ស្ថិតិវិទ្យា & នាយកដ្ឋានព័ត៌មានទេសចរណ៍ ក្រសួងទេសចរណ៍កម្ពុជា។ បា១នទុកជាឯកសារ ពីសំណៅដើម នៅថ្ងៃ ១៣ មេសា ២០០៨។ បានយកមក ២៥ មេសា ២០០៨។
52. Tales of Asia, Preserving Angkor: Interview with Ang Choulean (13 October 2000)
53. ^{៥៣,០ ៥៣,១ ៥៣,២ ៥៣,៣ ៥៣,៤ ៥៣,៥ ៥៣,៦ ៥៣,៧} http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160738306000697
54. “Borobudur, Angkor Wat to become sister sites”។ 13 January 2012។

គន្ថនិទ្ទេស

• Briggs, Lawrence Robert (1951, reprinted 1999). The Ancient Khmer Empire. White Lotus. ISBN 974-8434-93-1.
• Forbes, Andrew; Henley, David (2011). Angkor, Eighth Wonder of the World. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN: B0085RYW0O
• Freeman, Michael and Jacques, Claude (1999). Ancient Angkor. River Books. ISBN 0-8348-0426-3.
• Higham, Charles (2001). The Civilization of Angkor. Phoenix. ISBN 1-84212-584-2.
• Higham, Charles (2003). Early Cultures of Mainland Southeast Asia. Art Media Resources. ISBN 1-58886-028-0.
• Hing Thoraxy. Achievement of “APSARA”: Problems and Resolutions in the Management of the Angkor Area.
• Petrotchenko, Michel (2011). Focusing on the Angkor Temples: The Guidebook, 383 pages, Amarin Printing and Publishing, ISBN 978-616-90744-0-3
• Ray, Nick (2002). Lonely Planet guide to Cambodia (4th edition). ISBN 1-74059-111-9. ការណែនាំអំពីប្រាសាទនានាក្នុងខេត្តសៀមរាបសំរាប់អ្នកទេសចរណ៍ដែលចង់មកកម្ពុជា